Evrensel Temel Gelir, Robot Vergileri ve İstatistiksel Kehanetler

Robotlar ve otomasyon artık geleceğimizin vazgeçilmez bir parçası. İşsizliğe karşı “evrensel temel gelir” modelleri geliştirilmeye devam ediliyor. Tam da bu noktada Bill Gates’in de tartışmanın taraflarından biri olduğu, “robotlardan vergi alınması” konusundaki tartışma alevleniyor. Peki yanıbaşımızdaki bu yeni iktisadi düzende, robot ve yapay zekâ çalıştıran firmalardan vergi almak yeterli mi?

Batı ve “Uzak Batı”da başlayan, oldukça yeni bir tüketici manifetosuna göre, işsizlik oranında artışa sebep olduğuna inanılan ve vergi ödemeyen robotlarla ticari ilişkiler bitirilmeli.

Futurism’in de gündemine taşıdığı ve CBS kanalının referans gösterildiği haberde, Dan Morris adlı ABD vatandaş manşeti belirleyen şu çarpıcı ifadeleri kullandı:

Makineler vergi ödemiyor. Emeklilik planlarına bir katkıda bulunmuyorlar.¹

Marketteki otomatik kasalardan, hemen her yerde karşımıza çıkan otomatlara kadar hedefte pek çok robotik sistem var. Peki bu seçim gerçekçi bir çözüm mü getiriyor; yoksa yanı başımızdaki önemli bir sorunu mu öteliyor?

Evrensel temel gelire giden yol

İlgili CBS programında, Amazon ve Walmart gibi devlerin sensör, yapay zekâ ve hatta kasiyersiz mağaza gibi yatırımlarının altı çiziliyor. Kanada’da fiziksel alışveriş yapan tüketicilerinin %11‘inin insansız kasa olarak bilinen “kendin öde sistemi”ni tercih ettiği belirtiliyor.

Otomasyon sistemleri sayesinde fiyatlar düşüyor. Öte yandan kendini tekrar eden ve özellikle nitelik gerektirmeyen meslek grupları için insanlığı kurtaran bir fayda da sağlıyor. Buna rağmen işsizlik artmasın diye tüm bu teknolojik gelişmelerden vazgeçilebilir mi? Bu hem bankamatiklere karşı olup, hem de işlem ücretlerine karşı çıkmaya benziyor. Biri tercih edilmeli… Öte yandan bir başka soruyu da sormak zorundayız: Her insan nitelikli iş gücünün bir parçası olmak zorunda mı?

İşte tam da bu noktada “evrensel temel gelir” anlam kazanıyor: Robot ve otomasyon sistemlerinin yüksek nitelikli olmayan işgücünü oluşturması, bunun karşılığında da devletler tarafından vatandaşlarına ihtiyaçlarını karşılamak üzere maaş ödemeleri…

Evrensel temel gelirin finansmanı

McKinsey’nin Ocak 2017 tarihli raporuna göre mevcut istihdamın %60’ı otomasyon potansiyeline sahip ve bu dilimde de sadece %30 oranında otomasyona geçilmiş durumda. 820 farklı mesleğin değerlendirme kapsamına alındığı raporda tam otomasyonun olduğu dilim ise %5’in altında.

Konaklama ve restoran sektörü %73 ile en büyük otomasyon potansiyeli taşırken, bunu %60’la imalat, %58’le de tarım izliyor. Bunun aksine otomasyon potansiyelinin en az olduğu kollar ise yönetim ve eğitim alanları olarak öne çıkıyor.

ABD’yi gelişmiş, Türkiye’yi de gelişmekte olan ülkelere örnek olarak bu dönüşüm çerçevesinde inceleyelim… Bakalım robotlar tek başlarına “evrensel temel gelir” noktasında beklentilerimizi karşılayabiliyorlar mı?

1. ABD’nin gelişmiş bir ekonomi olarak evrensel temel gelir finansmanı senaryoları

ABD’nin 2018 yılında otomasyon yoluyla dönüştürdüğü işgücü %9. Toplam işsizlik oranı %3,9. Yıllık asgari ücret 1 Ocak 2018 itibariyle 15.080 dolar. Tek bir kişinin aldığı bu maaşa göre %15’lik vergi dilimi içerisinde. Yani 2.262 dolar vergi ödüyor. Yaklaşık 13,5 milyon makineden sadece bu vergi kesilirse 30,5 milyar dolar elde ediliyor. Bu 2018 toplam nüfusuna pay edilirse kişi başı yaklaşık 94 dolar ediyor.

ABD’nin 2028 yılında otomasyon yoluyla dönüştüreceği işgücü yaklaşık %33. Toplam işsizlik oranı %4,8. Yıllık asgari ücret 1 Ocak 2018 sabitiyle 15.080 dolar. Tek bir kişi, aldığı bu maaşa göre %15’lik vergi dilimi içerisinde olduğu varsayımına da devam edelim. Yani 2.262 dolar vergi ödüyor. Yaklaşık 54,5 milyon makineden sadece bu vergi kesilirse 123,3 milyar dolar elde ediliyor. Bu 2028 toplam nüfusuna pay edilirse kişi başı yaklaşık 348 dolar ediyor.

2. Türkiye’nin gelişmekte olan bir ekonomi olarak evrensel temel gelir finansmanı senaryoları

Türkiye’de 10.000 kişiye 15 makine düşüyor. Bu işgücünün %0,15’i. Toplam işsizlik oranı %11,1. Yıllık asgari ücret 1 Ocak 2018 itibariyle 6.672 dolar. Tek bir kişi, aldığı bu maaşa göre %20’lik vergi dilimi içerisinde. Yani 1.334 dolar vergi ödüyor. Yaklaşık 49.400 makineden sadece bu vergi kesilirse 66 milyon dolar elde ediliyor. Bu 2018 toplam nüfusuna pay edilirse kişi başı yaklaşık 82 cent ediyor. Yani yaklaşık 4,5 lira.

Türkiye’nin 2028 yılında otomasyon yoluyla dönüştürdüğü işgücü en iyi ihtimalle %40 olacak. Nüfus haricinde projeksiyonlar olmadığı için geri kalan oranları sabit olarak hesaplarsak, toplam işsizlik oranı %11,1. Yıllık asgari ücret  6.672 dolar. Tek bir kişi, aldığı bu maaşa göre %20’lik vergi dilimi içerisinde. Yani 1.334 dolar vergi ödüyor. Yaklaşık 14,85 milyon makineden sadece bu vergi kesilirse 19,8 milyar dolar elde ediliyor. Bu 2018 toplam nüfusuna pay edilirse kişi başı yaklaşık 218,68 dolar ediyor. Yani yaklaşık 1.166 lira.

İmkansız görünen işgücü dönüşümü kehanetleri

Dahası 2030’a kadar sağlık sektörü için 130 milyon, teknoloji sektörü için 50 milyon yeni istihdam sağlanacak. Global olarak toplam 375 milyon kişi yeni iş kollarına istihdam edilecek.

Elbette tüm bunlar birer rakam ve asıl olan toplumların kendini geleceğe en doğru şekilde hazırlaması. Sanayi devriminin şekillendirdiği geleneksel eğitim sistemini yenilemeli, yeni dünyanın dili olan kodlama erken yaşlarda öğretilmeli.

Ülkemizde Vodafone Vakfı ve Habitat Derneği bu giriş seviyesi yenilenmenin öncülüğünü yapıyorlar. Adını henüz bilmediğimiz mesleklere aday, geleceğimiz çocuklara yeni dünyanın problemleriyle başa çıkabilecekleri ortak dili öğretiyorlar.

Robotlar standartlarımızı yükseltmek için işimize yarayacak olsa da bunu, sefasını süreceğimiz bir süreç olarak algılama hatasına düşmemeli, geleceği şekillendirmek için daha çok zamana sahip olacağımız misyonlar edinmeliyiz.